(Tiếp theo)
Tôn giáo đã đóng góp đáng
kể trong việc tạo nên nhiều kỳ tích trong nghệ thuật, trước hết nó “đã góp phần tạo nên những hình tượng thiêng
của thần thánh làm đề tài cho hội hoạ, điêu khắc, âm nhạc…” [03, 42]. Đối với văn học, việc sử dụng đề tài tôn giáo là khá phổ biến. Ở đây,
có thể nói đến một số những đề tài tôn giáo quen thuộc trong văn học mà trước
hết là “đề tài về hình tượng những bậc khai môn lập giáo” như Đức Chúa Jesus
(Thiên Chúa giáo), Đức Phật Thích ca (Phật giáo). Trong đó, hình tượng Jesus
Christ được xây dựng ở khá nhiều tác phẩm văn học thế giới nghìn năm qua và gần
đây, một số tác giả đã tiếp tục khai thác đề tài về hình tượng này và đã tạo
nên các tác phẩm văn học nổi tiếng thế giới như: Cuộc mưu sát các ảo ảnh
của Tendriakov (1982), Và hòn đá ấy đã trở thành Đấng cứu thế
của Silva Otero (1985), Đoạn đầu đài của Aitmatov (1986), Sự cám
dỗ cuối cùng của Chúa của Nikos Kazantzakis và Nghệ nhân và Margarita
của Mikhail Bulgakov (1973)… Đặc biệt, vào những năm đầu thế kỷ XXI, đề tài tôn
giáo về hình tượng Đức Chúa Jesus cùng những bí mật gây nhiều tranh cãi trong
cuộc đời con người này đã trở thành điểm nhấn trong nhiều tiểu thuyết trinh
thám thuộc hàng best seller và được đông đảo độc giả nhiều nơi trên thế giới
đón chờ như: Mật mã Da Vinci (2005); Thiên thần và Ác quỷ của Dan Brown; Nhật ký bí mật của Chúa - Raymond Khoury
(2005)… Về hình tượng Đức Phật Thích Ca, người đọc có thể gặp trong tác phẩm Cuộc Đời Đức Phật qua Truyền Thuyết và Lịch
Sử của E. J. Thomas (1927); Cuộc Đời
Đức Phật của Tỳ kheo ~Nyaa.namoli (1972) nhưng xét cho cùng hai tác phẩm
này mới dừng lại ở sự nỗ lực xây dựng lại cuộc đời Đức Phật lịch sử – bậc Thánh
Triết của dòng họ Thích Ca. Tác phẩm tái hiện hình tượng Đức Phật Thích Ca thực
sự có giá trị văn chương nghệ thuật phải kể đến là cuốn tiểu thuyết mang tính cách ngôn Câu chuyện dòng sông của Hermann Hesse mặc dù nhân vật chính
Siddhartha không phải là Phật mà là một người Ấn Độ trong thời đại của Phật đã bỏ nhà ra đi để tìm sự khai sáng.
Bên cạnh đề tài về những
bậc đại tôn sư, những Đấng Cứu thế, Đấng Giác ngộ khai sinh các tôn giáo lớn
trên thế giới, đề tài “Thế giới bên kia” cũng là một trong những đề tài tôn
giáo khá quen thuộc với văn học tôn giáo cũng như văn học thế tục. Phần Sấm kí
của Thánh Giăng trong Kinh Thánh đạo
Thiên Chúa, phần mô tả cảnh cực lạc trong Kinh
Phật đều là những trang văn chương đầy ánh sáng và chất thơ. Xuất phát và
thành công khi viết về đề tài thế giới bên kia không thể không kể đến tác phẩm Thần khúc của Đantê (Italia). Tác phẩm
gồm 100 khúc ca với 14226 câu thơ ghi lại những cảnh tượng lạ lùng trong cuộc
hành trình của nhà thơ Đantê và người dẫn đường qua ba cõi huyền bí ở thế giới
bên kia (Địa ngục, Tĩnh ngục, Thiên đường). Trong văn học Việt Nam cũng có
nhiều tác phẩm triển khai đề tài thế giới bên kia như Khảm hải (văn học dân gian dân tộc Tày); Phạm Công – Cúc Hoa; Phạm Tải
- Ngọc Hoa (Truyện Nôm khuyết danh); Văn
chiêu hồn (Nguyễn Du); Dương Từ - Hà
Mậu (Nguyễn Đình Chiểu)… Mới đây, xuất hiện tác phẩm Cõi luân hồi (văn học Trung
Quốc) của tác giả Thần Long (Thần Long là bút danh, chưa xác định được tên họ
thật sự) - một tác phẩm viết về thế giới bên kia với nhân vật chính là một tiểu
ngạ quỷ hầu hạ dưới quyền Ty chủ cõi Luân hồi. Với bút pháp uyển chuyển, bút
lực thâm hậu và kiến văn vững chãi trong triển khai một đề tài khác biệt so với
các tác phẩm đương thời và sử dụng đích đáng những điển tích, điển cố của nhà
Phật, tác phẩm thực sự có giá trị và gây nhiều xúc động trong lòng độc giả bởi
tính nhân văn chất chứa trong đó.
Ngoài ra, Kinh Thánh
Thiên Chúa giáo còn mang đến cho văn học “đề tài về chuyện những con người đầu
tiên trên trái đất”. Xuất phát từ đề tài này, nhà thơ Bairơn đã sáng tạo ra một
tác phẩm cách mạng: Vở kịch triết lý Cain
(1821). Trong Kinh Thánh, Cain là kẻ phạm tội giết người đầu tiên (giết em trai
Abel) trên thế giới, trong vở kịch của Bairơn tác giả đã xây dựng Cain là người
nổi loạn đầu tiên trên trái đất để chống lại quyền độc đoán của Chúa trời đã
bắt loài người phải sống trong cảnh nô lệ và đau khổ.
Phong cách tôn giáo hoá còn
được biểu hiện trong tác phẩm văn học thông qua những hình tượng và chi tiết tôn giáo độc đáo. Chẳng hạn như hình tượng:
Chúa (Thượng đế), quỷ, thiên thần (Thiên Chúa giáo) trong các tác phẩm: Thần khúc của Đantê; Fauxt của Gớt; Cain của Bairơn; Lũ người quỷ
ám của Đôxtôievxki; Nghệ nhân và
Margarita của M. Bulgakov; Thơ Dâng
của Rabindranath Tagore; thơ Hàn Mặc Tử…
Trong Thần khúc của Đantê có hình ảnh lũ quỷ
chuyên tra tấn những linh hồn tội lỗi nơi địa ngục “Lũ quỷ đã cánh xoè rợp đất - Ầm ầm xô đến phía chúng tôi”, hình ảnh
những thiên thần như hư như thực trở thuyền cho các tội nhân được vào Tĩnh
ngục, đặc biệt là nàng Bêatơrix, nàng hiện ra trong cỗ xe thiêng liêng giữa đám
mưa hoa với dáng dấp thiên thần “khăn
trùm trắng muốt”, “áo khoác màu xanh”,
“áo dài màu lửa” để chỉ lối cho Đantê
lên đến Thiên đường và ở những chương cuối trên Thiên đường, giữa vầng hào
quang rực rỡ, Đấng cứu thế hiển hiện. Những hình tượng Đấng cứu thế, thiên thần
Bêatơrix trong tác phẩm không chỉ mang ý nghĩa tôn giáo thuần tuý mà đã mang ý
nghĩa tượng trưng cho Tình yêu, cái Đẹp (Bêatơrix), cho sự kết tinh, sự thăng
hoa của Chân, Thiện, Mỹ (Đấng cứu thế) để từ đó làm nổi bật tư tưởng chủ đề của
tác phẩm là niềm tin tưởng vào lí trí và tình yêu của con người, niềm tin tưởng
rằng một ngày nào đó những ai có trí tuệ, có trái tim, giàu lòng thương người
cũng sẽ vươn tới Chân, Thiện, Mỹ.
Vở kịch Fauxt của Gớt cũng xuất hiện hình tượng
Chúa, quỷ, thiên thần ngay trong “Khúc dạo đầu trên thiên đường”. Quỷ đánh cuộc
với Chúa sẽ làm cho Fauxt thoả mãn với những dục vọng thấp hèn. Sự đánh cuộc
của Chúa và quỷ vừa dẫn khán giả vào kịch, vừa nêu trước vấn đề: Bản chất của
Fauxt thế nào? Bản chất con người ra sao? Chúa và quỷ ai có lý? Quỷ và Fauxt đã
gặp và giao ước với nhau: Quỷ sẽ thoả mãn mọi ý muốn của Fauxt với điều kiện
khi Fauxt đã thoả mãn rồi, linh hồn ông sẽ thuộc về quỷ nhưng mọi cám dỗ của
quỷ bằng ăn chơi, sắc dục hay vinh hoa đều thất bại trước Fauxt. Khi quỷ
Mêphixtô tưởng mình đã hoàn thành đúng lời giao ước, chực sẵn để bắt linh hồn
Fauxt thì các thiên thần đã xuống đón linh hồn Fauxt lên thiên đường. Các hình
tượng Chúa, quỷ, thiên thần vay mượn từ tôn giáo đã được tái mã hoá không còn
chỉ thuần mang ý nghĩa tôn giáo mà đã trở thành những biểu tượng nghệ thuật góp
phần kiến thiết nên một thế giới nghệ thuật hấp dẫn trong kiệt tác Fauxt của Gớt.
Vở kịch triết lý Cain của Bairơn là một vở kịch cách mạng
nên cũng có hình tượng Chúa, hình tượng thiên thần nhưng Chúa được khắc hoạ với
đủ các nét tính cách của một tên độc tài: ham quyền lực, kiêu ngạo, tham lam, thích nịnh hót, thích trả thù còn hình tượng thiên
thần lại được hiện diện qua nhân vật Luxife bị đuổi ra khỏi thượng giới nhưng
vẫn không chịu khuất phục.
Tác phẩm Nghệ nhân và Margarita của M. Bulgakov
với hệ thống hơn 500 nhân vật khiến người đọc chú ý đến hình tượng chúa quỷ
Satan Voland (gợi liên tưởng tới quỷ Mêphixtô trong Fauxt của Gớt) và cặp nhân
vật Ponti Pilat và Iesua Ha-Notxri (nguyên mẫu từ Ponti Pilat và Christ Jesus
trong Kinh Thánh) đã góp phần làm nên “một trong những trang tuyệt vời nhất của
văn học Nga thế kỷ XX”.
Rabindranath Tagore với tập Thơ Dâng, tập thơ đã đem lại cho ông giải
thưởng Nobel vào năm 1913, đã không ngớt lời ca ngợi Thượng đế. Hình ảnh Thượng
đế trong sự sùng kính của R. Tagore thể hiện khát vọng vươn tới hoà hợp giữa
Atman (linh hồn cá thể) và Brahman (đấng sáng tạo tuyệt đối, linh hồn vũ trụ).
Với Hàn Mặc Tử - một nhà
thơ nổi bật trong phong trào Thơ Mới (1932 - 1945) ở Việt Nam mà nói như Hoài
Thanh: “Hàn Mặc Tử đã dựng riêng một ngôi
đền để thờ Chúa”- nhiều chỗ hình ảnh Chúa được bao bọc, tôn vinh bằng ngôn
ngữ nhà Phật, làm cho nội dung câu thơ vượt khỏi giới hạn một tôn giáo để trở
thành nhân loại, trở thành tiếng nói chung về tinh thần nhân bản, tính nhân
văn, khát vọng vượt lên bể khổ trầm luân để tìm nguồn vui sống của con người.
Dấu
ấn của tôn giáo còn đọng lại trong văn học ở hình tượng những nhà tu hành vì họ là lực lượng không thể thiếu
trong tổ chức của bất kì một tôn giáo nào. Văn học đã xây dựng thành công không
ít hình tượng những linh mục, những cha xứ, những giáo chủ thuộc Đạo Thiên
Chúa, chẳng hạn như hình tượng linh mục Myrien (Những người khốn khổ của Victor Huygô) bằng tình thương và sự bao
dung của mình đã cảm hoá được Giăng Văn Giăng quay về với con đường chính đạo
dưới ánh sáng của đôi chân nến bạc; hình tượng Phó giáo chủ Nhà thờ Đức Bà
Frôbô (Nhà thờ Đức Bà Pari – Victor
Huygô) với tấm mặt nạ đạo đức giả không thể điều hoà giữa thèm khát và khổ hạnh
đã gây ra nhiều việc xấu xa, trở thành quỷ dữ khi dục vọng thấp hèn không được
thoả mãn; hình tượng Đức cha Ranfơ (Tiếng
chim hót trong bụi mận gai - Colleen McCullough) luôn đấu tranh, giằng
xé dữ dội trong nội tâm giữa một bên là tình yêu tự nhiên của con tim với một
bên là những quy định, giới luật ngặt nghèo của giáo hội nhưng rút cục không dám sống thực với chính mình, với suy nghĩ của mình, không
dám vứt bỏ tất cả danh vọng trong giáo hội để đến với tình yêu đang ngày càng
lớn dần với Mecghi để rồi phải trả giá bằng cả cuộc đời sống trong đau khổ của
sự ham muốn gần nhau mãi mãi không bao giờ đạt được; hình tượng vị cố đạo Môngtaneli (Ruồi trâu
- Ethel Lilian Voynich),
giám đốc trường dòng thánh Pidơ, là người có chức sắc trong giáo hội nên không dám công khai sự thật về đứa con ngoài giá thú, lừa dối đứa con đẻ của
mình và chỉ dám ngấm ngầm đối xử thật tốt với Áctơ.
Tình cảnh hai cha con càng ngày càng đối lập hoàn toàn về lý tưởng và con đường hoạt động với cái chết của Áctơ đã
để lại trong lòng vị Hồng y bao nỗi dằn vặt, day dứt và cuối cùng cái chết cũng
đến với ông…
Trong nền văn học của các nước chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của Phật giáo (Triều
Tiên, Trung Quốc, Việt Nam), hình tượng các thiền sư, tăng, ni tu hành theo
Phật pháp cũng được khắc hoạ khá đậm nét, thậm chí ở những nước này còn có
riêng các tập tiểu truyện thiền sư. Ngoài hình tượng các thiền sư thuộc loại
truyện cao tăng ở văn học Trung Quốc, không thể không kể đến hình tượng Đường
tăng trong tiểu thuyết Tây du ký của
Ngô Thừa Ân. Xuất phát từ một chuyện có thật: Đời Đường Thái tông, nhà sư trẻ
tuổi Huyền Trang một mình sang Thiên Trúc (Ấn Độ) lấy kinh, đường xa hàng mấy
vạn dặm, đi về mất mười bảy năm trời, tác giả đã xây dựng lên hình tượng Đường
tăng là một tín đồ đạo Phật thành tâm, hết sức coi trọng giới luật nhà Phật,
ông là một người rất tốt, từ bi đến quên mình nhưng trước khó khăn thì đành
chịu bó tay, mặt buồn ủ rũ, nước mắt tuôn rơi, luôn tâm niệm “không lúc nào xa
rời lòng thiện”, “kẻ xuất gia này thà chết chứ không dám giết người” và cuối
cùng đã tu thành chính quả được phong làm Thiên Đàn Công Đức Phật. Với tiểu
loại truyện thiền sư trong nền văn học Việt Nam thời trung đại, người đọc có
dịp ngỡ ngàng trước hình tượng các thiền sư không chỉ có đạo đức cao đẹp mà còn
có những khả năng phi thường có thể có hữu ích cho nhân dân: Thiền sư Ma Ha,
thiền sư Đạo Huệ, thiền sư Huyền Quang, thiền sư Giác Hải, đạo sĩ Thông Huyền…
đặc biệt, hình tượng thiền sư Đạo Hạnh đã được khắc hoạ trong Thiền uyển tập anh mới đây lại trở thành
đề tài và nhân vật trung tâm trong Giàn thiêu
của Võ Thị Hảo - một tác phẩm thu hút được sự quan tâm của giới nghiên cứu cũng
như đông đảo độc giả. Có thể nói, hình tượng những nhà tu hành (dù là Thiên
Chúa giáo hay Phật giáo) được khắc hoạ trong văn học thường được xây dựng như
là biểu tượng cho tình yêu thương đầy vị tha và nhân bản của Thiên Chúa giáo, cho
tinh thần từ bi hỷ xả cứu giúp, hướng thiện cho con người của Phật giáo. Ở một
số trường hợp cụ thể, qua những hình tượng các nhà tu hành, các nhà văn đã đề
cập đến bi kịch đấu tranh giằng xé giữa một bên là những khao khát, bản năng,
tình cảm rất đỗi đời thường với một bên là những giới luật khắt khe mà giáo hội
tôn giáo kiềm toả con người. Chính sự khám phá ra chiều sâu nội tâm trong những
nhà tu hành đã thể hiện cái nhìn đầy nhân bản của các nhà văn trước con người
và cuộc đời.
Dấu ấn của tôn giáo không chỉ biểu hiện ở những hình tượng
kể trên mà còn biểu hiện qua những hình
ảnh và chi tiết tưởng như rất đỗi gần gũi, thân thuộc trong tâm thức con
người như: cảnh địa ngục, cảnh thiên
đường, tiếng chuông nhà thờ, ngày lễ Giáng sinh, ngày lễ phục sinh… (Thiên
Chúa giáo), hình ảnh những ngôi chùa,
tiếng chuông chùa (Phật giáo)… Trong đó địa ngục thường được mô tả với cảnh
tượng âm u rùng rợn , thiên đường là chốn cực lạc, chan hoà ánh sáng (Thần khúc của Đantê; Fauxt của Gớt; Cain của Bairơn); tiếng chuông nhà thờ (tiếng chuông chùa) thường
là dấu hiệu của cuộc sống an bình, thức tỉnh tâm hồn con người (Trong cơn tuyệt
vọng, Fauxt trong tác phẩm cùng tên của Gớt toan dùng thuốc độc tự vẫn nhưng
tiếng chuông nhà thờ ngày lễ Phục sinh vang lên làm tiêu tan ý nghĩ đen tối); ngôi chùa là không gian
thờ tự, tu hành đồng thời là nơi thực hiện những nghi lễ của Phật giáo, trong
văn học hình ảnh ngôi chùa xuất hiện đã thật sự là nơi cứu nạn cứu khổ cho
chúng sinh (ba lần Thuý Kiều gặp hoạn nạn của (Truyện Kiều - Nguyễn Du) là ba lần nàng tìm đến cửa chùa
(Quan Âm Các, Chiêu Ẩn Am, Thảo am ở sông Tiền Đường) lánh nạn; Lục Vân Tiên (Lục Vân Tiên - Kiều Nguyệt Nga của
Nguyễn Đình Chiểu) gặp tai nạn cũng tìm đến nương nhờ cửa Phật; Lan trong Tắt lửa lòng của Nguyễn Công Hoan (1933)
cũng tìm đến chốn tu hành trong cảnh ngộ bị lỡ dở tình duyên với Điệp…), không
những thế, dưới cái nhìn thế tục hoá, ngôi chùa trong nhiều tác phẩm còn trở
thành không gian diễn ra những tình yêu đôi lứa (Hồn bướm mơ tiên – Khái Hưng; Mẫu
Thượng Ngàn - Nguyễn Xuân Khánh)…
Bên
cạnh những đề tài, hình tượng và chi tiết, sự ảnh hưởng của tôn giáo đối với
văn học còn được nhận diện thông qua sự vay mượn, triển khai những môtip tôn giáo để kiến thiết cấu trúc
tác phẩm văn học của các nhà văn. Có thể kể ra những môtip tôn giáo khá phổ
biến và quen thuộc như:
Môtip bốn ngày chịu nạn của Chúa: Âm thanh và cuồng nộ (William Faulkner)
Môtip
tội ác và trừng phạt: Thần khúc (Đanntê);
Tội ác và trừng phạt (Đôxtôievxki); Tội ác và trừng phạt (Nguyễn Huy Thiệp)…
Môtip
chịu nạn: Đôn Kihôtê (Mighen Đơ
Xecvăngtex); Những người khốn khổ
(Victor Huygô); Ông già và biển cả (Ơnixt
Hêminguây); Cơ hội của Chúa (Nguyễn Việt Hà)…
Môtip
vượt qua cám dỗ, dục vọng thấp hèn: Fauxt
(Gớt); Rửa tội (Nguyễn Việt Hà)…
Môtip
đấu tranh giữa tình yêu và giới luật tôn giáo: Tiếng chim hót trong bụi mận gai (Colleen
McCullough);
Hồn bướm mơ tiên (Khái Hưng)…
Môtip
cái chết của đứa con ngoài giá thú của một Hồng y giáo
chủ: Tiếng chim hót trong bụi mận gai (Colleen McCullough); Ruồi trâu (Ethel Lilian Voynich)…
Môtip
đầu thai, thác sinh: sư Huyền Quang trong Tổ
gia thực lục; Sơ kính tân trang
(Phạm Thái); Cõi luân hồi (Thần Long); Đức
Phật, nàng Savitri và tôi (Hồ Anh Thái); Giàn Thiêu (Võ Thị Hảo)…
Môtip
đi tu: Tây du ký (Ngô Thừa Ân); Quan Âm thị Kính (vở chèo cổ); Truyện Kiều (Nguyễn Du); Tắt lửa lòng (Nguyễn Công Hoan); Giàn thiêu (Võ Thị Hảo)…
Môtip thử thách sắc giới: truyện Hoà thượng Nguyệt Minh độ cô Liễu Thuý của Phùng Mộng Long, các
truyện thử thách sắc giới trong Tây du kí
của Ngô Thừa Ân, truyện sư Huyền Quang và nàng Điểm Bích trong Tổ gia
thực lục…
Có thể nói, hầu hết các môtip tôn giáo kể trên khi tham
gia trong cấu trúc các tác phẩm văn học thường đóng vai trò là các môtip bắt
buộc góp phần đem lại sức hấp dẫn cho tác phẩm văn học đồng thời là chìa khoá
cho sự giải mã của độc giả về chiều sâu tư tưởng cũng như giá trị nghệ thuật
của tác phẩm đó.
Đến với văn học, người
đọc không chỉ tìm thấy và nhận diện được những dấu ấn của tôn giáo qua hệ thống
đề tài, môtip, hình tượng và chi tiết mà quan trọng là trong rất nhiều tác phẩm
văn học thấm đẫm cảm quan, tư tưởng,
triết lý tôn giáo. Chẳng hạn như tinh thần vị tha, nhân ái cao cả của Thiên
Chúa giáo chan chứa trong tác phẩm Những
người khốn khổ của Victor Huygô mà nhà nghiên cứu Nicôn Xary đã đánh giá là
“Câu chuyện được tổ chức quanh một trục
kép: chiều ngang, chuỗi mắt xích của chuyện được kể và những sự kiện được kể,
chiều dọc là sự vươn lên tới Đức Chúa của lương tri con người” [10, 499].
Tinh thần ấy được thể hiện qua hai hình tượng: giám mục Mirien và Jăng Văn
Jăng. Trong đó, giám mục Mirien được khắc hoạ là người có lòng nhân từ độ
lượng, ông đã đối xử tử tế với Jăng Văn Jăng và còn tha thứ cho Jăng tội ăn cắp
bộ thìa dĩa bằng bạc, sau đó ông còn tặng thêm anh một đôi chân nến bằng bạc và
chính ánh sáng của tình thương yêu, của cái thiện toát ra từ đôi chân nến bạc
đã rọi chiếu tâm hồn khiến Jăng Văn Jăng tự dày vò khi trong cơn mê muội, để
rồi đến lượt mình, mọi suy nghĩ, hành động của anh đều xuất phát từ lòng yêu
thương con người, thậm chí hy sinh cả tiền bạc, địa vị, tên tuổi của bản thân
mình vì người khác bởi cả cuộc đời Jăng luôn tâm niệm: “Trên đời, chỉ có một điều ấy thôi: đó là thương yêu nhau”. Ở Việt
Nam, nhà văn Nguyên Hồng với một chủ nghĩa nhân đạo mãnh liệt và thống thiết
với những tác phẩm như Bỉ vỏ, Bảy Hựu, Cuộc sống, Hơi thở tàn… đã nói lên thật sâu sắc những nỗi
thống khổ của con người mà theo Nguyễn Đăng Mạnh: “…có thể có ảnh hưởng của Đạo Cơ đốc, ít ra là trong hình thái biểu
hiện: Hình ảnh Chúa Kitô là cả một biểu tượng đậm nét và đầy xúc động về sự
thống khổ chồng chất mà con người phải chịu đựng trên cõi đời này” [06,
434].
Cảm quan nhà phật về tính
vô thường của cuộc đời, tính vô ngã của con người cũng được thể hiện rất đậm
nét qua biểu tượng dòng sông trong tác phẩm Câu
chuyện dòng sông của Hermann Hesse.
Đặc biệt trong Tây du ký của Ngô Thừa
Ân, độc giả rất dễ nhận ra dấu ấn của tư tưởng định mệnh, tư tưởng nhân quả báo
ứng và Phật pháp vô biên qua những hình ảnh và chi tiết như: Con đường thầy trò
Đường tăng tây du để thỉnh kinh nhất thiết phải trải qua chín chín tám mươi mốt
nạn không thể thiếu nạn nào, nếu thiếu phải thêm vào và thường là lúc tai qua
nạn khỏi có một vị thần đến thuyết giáo một hồi tựa như “cái ăn, cái uống đều
do tiền định”, “ma chướng chưa hết cho nên bách linh hạ giới, phải chịu tai
nạn”, như vậy là điều hoà được cuộc dấu tranh
của Tôn Ngộ Không với thuyết định mệnh. Bên cạnh đó chuyện Lưu Toàn dâng
dưa và chuyện hạn hán ở quận Phượng Tiên lại minh chứng cho tư tưởng nhân quả
báo ứng. Còn như tư tưởng Phật pháp vô biên thì biểu hiện cụ thể ở chi tiết Tôn
Ngộ Không bị Như Lai khống chế, tuy y có tài nhào một cái là xa mười vạn tám
ngàn dặm nhưng lại không vượt khỏi lòng bàn tay của Như Lai.
Phải nói thêm là ở Việt
Nam, trong giai đoạn đầu tiên (thế kỷ X - thế kỷ XIV) của văn học trung đại khi
Phật giáo được coi là quốc giáo thì thơ văn Phật giáo chiếm phần nhiều. Với
chức năng của bài kệ, bài thơ chùa là phổ biến ngắn gọn những vấn đề quan trọng
trong kinh Phật cho nên nó thường nói về sự huyền diệu của đạo Phật, thường
giải thích nội dung giáo lý của Phật giáo. Những tác phẩm ấy có thể là những
quan niệm, triết lý, hình tượng để giác ngộ
chân lý đạo Phật cho các đệ tử, chẳng hạn như: Thị đệ tử (Thiền sư Vạn Hạnh); Hưu
hướng Như Lai (Thiền sư Quảng Nghiêm); Tâm
không (Thiền sư Viên Chiếu)… Không ít các tác phẩm là những sáng tác của các
thiền sư đã thể hiện sâu sắc cảm xúc, tài năng, tâm hồn của nhà thơ, những tác
phẩm này đã vượt qua khuôn khổ của vườn thiền trở thành thơ ca dân tộc: Cáo tật thị chúng (Thiền sư Mãn Giác); Ngôn hoài, Ngư nhàn (Thiền sư Không Lộ); Phóng
cuồng ngâm (Tuệ Trung thượng sĩ); Xuân
hiểu, Hựu sơn phòng mạn hứng
(Trúc Lâm Tam tổ Trần Nhân Tông); Sơn Vũ
(Huyền Quang)…
Những biểu hiện của yếu tố tôn giáo trong văn học phong
phú, đa dạng, phức tạp, nhiều cấp độ, nhiều tầng bậc như thế nên việc xác định,
giải mã nó để đi vào thế giới nghệ thuật của tác phẩm thật không mấy dễ dàng. Cố
nhiên, với những tác phẩm văn học có dấu vết sự vay mượn, chịu ảnh hưởng từ tôn
giáo thì việc xác định những yếu tố tôn giáo và giải mã nó lại là công việc
không thể bỏ qua của các nhà nghiên cứu và những độc giả đích thực bởi đứng ở
góc độ nào đó thì những yếu tố tôn giáo là những chất liệu nghệ thuật có những
chức năng và tác dụng trong việc tạo dựng tác phẩm văn học cũng như chuyển tải
tư tưởng, nghệ thuật của tác giả.
TÀI LIỆU THAM
KHẢO
1.
Các
Mác – Ph.Ănghen - Tuyển tập T1. NXB Sự thật. HN 1980
2.
Đào
Ngọc Chương - Hiện tượng chuyển hoá trong văn học - Trường hợp huyền thoại . Tạp
chí nghiên cứu văn học số 11/2008
3.
Hà
Minh Đức - Hưởng thụ văn hoá và văn hoá hưởng thụ. Tạp chí nghiên cứu văn học số
10 / 2008
4.
Phạm
Gia Lâm – Motip Kyto giáo trong tiểu thuyết “Nghệ nhân và Magarita” của
M.Bulgakov (Thử nghiệm tiếp cận liên văn bản) – Trang web vienvanhoc.org.com
(10/2006)
5.
Phương
Lựu - Phương Lựu tuyển tập T2 (Lí luận văn học hiện đại phương Tây kết hợp luôn
vấn đề Thi học so sánh). NXB Giáo dục. HN 2005.
6.
Nguyễn
Đăng Mạnh - Những bài giảng về tác gia văn học Việt Nam
7.
Hoài
Nam
8.
N.I.Niculin
– Các tôn giáo cổ truyền và văn học Việt Nam
9.
Nhiều
tác giả - Giáo trình triết học Mác – Lênin (Dùng trong các trường đại học, cao đẳng).
NXB Chính trị quốc gia. HN 2004.
10.
Nhiều
tác giả - Văn học Phương Tây. NXB Giáo dục. HN 1999
11.
Trần
Đình Sử (chủ biên) – Giáo trình Lí luận văn học T1 (Giáo trình Cao đẳng sư phạm).
NXB Đại học Sư phạm. HN2006
12.
Lương
Duy Thứ (chủ biên) - Đại cương văn hoá phương Đông – NXB Giáo dục. HN 1996
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét